«برجام» از نگاه قرآن
دوشنبه ۳۱ خرداد ۱۳۹۵سوال: ابعاد سیاسی و معارف سیاسی در قرآن چه جایگاهی دارد؟
قرآن کتاب هدایت انسان‌ها است. قرآن برای هدایت بشر نازل شده و در این راستا ابعاد مختلفی مانند مسائل سیاسی، فرهنگی و... را بیان کرده است. قرآن گاهی تاریخ را بیان می‌کند. گاهی نیز مثال‌های ساده‌ای از حیوانات بیان می‌کند و گاهی مثال‌های عمیقی می‌زند. برای نمونه در مثال ساده خداوند متعال می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لاَيَسْتَحْیی اءَن يَضْرِبَ مَثَلاً مَّا، بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا؛ خداى را از اين‌كه به پشه‌اى ـ يا فروتر [يا فراتر] از آن ـ مَثَل زند، شرم نيايد.»
قرآن کتاب تاریخ نیست ولی مثال‌های تاریخی می‌زند. یکی از مسائل لازم در زندگی افراد برای هدایت آنها، بُعد سیاسی است که قرآن در این‌باره نیز ورود دارد؛ چون جامعه بشری به گونه‌ای است که برای هدایت جامعه اسلامی ابعاد سیاسی نیز لازم است که در قرآن بیان شد. بسیاری از مردم خیال می‌کنند تنها مسائل اخلاقی در قرآن بیان شده، در حالی که قرآن مسائل سیاسی را نیز بیان می‌کند.
سوال: قرآن معجزه است ولی مسائل سیاسی با اعجاز قرآن چه ارتباطی دارد؟
اعجاز قرآن دو بخش است که یک بخش آن بحث‌هایی مانند بلاغت، فصاحت و... است که مربوط به الفاظ و ادبیات این کتاب الهی است. بخشی از معارف قرآن نیز مربوط به مباحث محتوایی است که اصل اعجاز قرآن نیز به این موضوع باز می‌گردد. هر چند ظاهر قرآن اعجاز است ولی محتوای عمیقی که در این کتاب به صورت فصیح و بلیغ بیان شده شاه بیت و نقطه ثقل فصاحت آن است.
یکی از ابعاد اعجاز قرآن این است که مطالب آن نو و بدیع است. هر چند قرآن بیش از 1400 سال پیش نازل شده ولی مطالب آن بسیار نو، فصیح، شاداب و بدیع است؛ به گونه‌ای که گویا همین امروز نازل شد. گویا همین امروز برای ما بیان شده است.
حال باید دید آیا موضوعات سیاسی مهمی که در جامعه با آن روبرو هستیم در قرآن بیان شده یا خیر؟ یعنی آیا می‌توانیم بر اساس آیات قرآن موضوعات سیاسی جامعه اسلامی را تحلیل کنیم یا خیر. مسلماً یکی از مهم‌ترین موضوعات سیاسی که اکنون با آن مواجه هستیم بحث برجام و یا گفت‌وگوها با 1 + 5 است.
ما این موضوع را در قرآن رصد کردیم تا ببینم به چه شکل است که آیات 51 و 52 سوره مائده راهنمای بسیار خوبی درباره این موضوع است. خداوند متعال در آیه 51 می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَىأَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، يهود و نصارى را دوستان [خود] مگيريد [كه] بعضى از آنان دوستان بعضى ديگرند. و هر كس از شما آنها را به دوستى گيرد، از آنان خواهد بود. آرى، خدا گروه ستمگران را راه نمى‌نمايد.»
آیه می‌فرماید که یهود و نصارا را ولی و بالا دست خود قرار ندهید. یعنی در تعامل با آنها در موضع ضعف قرار نگیرید. البته آیه نمی‌فرماید که با یهود و نصارا مذاکره نکنید، گفت‌وگو نکنید و ارتباط نداشته باشید، بلکه تأکید می‌کند در مواجهه با این‌ها در موضع ضعف واقع نشوید، بلکه در موضع قوت باشید. این آیه نشانگر چگونگی ارتباط با یهود و نصارا است.
همچنین آیه در ادامه می‌فرماید: «بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ؛ برخی از این افراد ولی دیگران هستند.» آیه می‌خواهد بگوید یهود و نصارا با یک‌دیگر هم پوشانی و هم پیمانی دارند و نگویید که ما به سمت یکی از این‌ها می‌رویم تا گروه دیگر را پوشش دهیم. بلکه آیه می‌فرماید در ارتباط با یهود و نصارا دقت کنید. این‌ها هر چند ممکن است در ظاهر با یک‌دیگر اختلافاتی داشته باشند ولی در مواجهه با شما همه در موضع دشمن هستند.
این آیات بسیار خوب مسائل برجام را بیان می‌کند. چون اکنون با چند گروه در تعامل هستیم و ممکن است یکی به ما نزدیک شود و دیگری دور شود. یکی پلیس خوب باشد و دیگری پلیس بد. با تمام این وجود خداوند تأکید می‌کند که مراقب دشمن باشید. آیه به ما می‌گویید همواره دشمن را دشمن بدانید و با وصف دشمن بودن به سراغ او بروید. نمی‌گوید گفت‌وگو نکنید و ارتباط نداشته باشید ولی با این نگرش که آنها دوست شما نیستند به سمت آنها بروید. به طور کلی این آیه می‌فرماید این‌ها را کدخدا ندانید.
در ادامه آیه 51 سوره مائده آمده: «وَ مَن يَتَوَلَّهُم مِّنكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْإِنَّ؛ و هر كس از شما آنها را به دوستى گيرد، از آنان خواهد بود.» این قسمت آیه بسیار مهم است. چون تأکید می‌کند اگر به دشمنان اعتماد کردید در تیم آنها قرار گرفته‌اید. یعنی از فضای اسلامی دور شده‌اید. آیه می‌گویید این فضا بسیار لغزنده است و مراقب باشید که به هیچ وجه به دشمن اعتماد نکنید. در پایان آیه نیز می‌فرماید: «إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ؛ آرى، خدا گروه ستمگران را راه نمى‌نمايد.»
سوال: تفسیر آیه 52 سوره مائده چیست؟
آیه 52 سوره مائده نیز فضای جامعه اسلامی را بیان می‌کند که در برابر دشمنان چه واکنش‌های دارند. می‌فرماید برخی در جامعه اسلامی نسبت به یهود و نصارا و دشمنان اسلام بسیار متمایل هستند؛ «فَتَرَى الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يُسَارِعُونَ فِيهِمْ يَقُولُونَ نَخْشَى أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ؛ مى‌بينى كسانى كه در دل‌هايشان بيمارى است، در [دوستى] با آنان شتاب مى‌ورزند.»
این آیه می‌گوید افرادی که ایمانشان ضعیف است به سرعت به سمت یهود و نصارا می‌روند و وقتی گفته می‌شود چرا به این میزان به دشمن اعتماد می‌کنید و هم و غمتان ارتباط با این دشمن است، پاسخ می‌دهند: «يَقُولُونَ نَخْشَى أَن تُصِيبَنَا دَائِرَةٌ؛ مى‌گويند: مى‌ترسيم به ما حادثه ناگوارى برسد.» که در ادبیات امروز بخواهیم بیان کنیم همان تحریم کردن می‌شود. چنین افرادی ایمانشان سست بوده و ایمان کامل به خدا ندارند. این افراد می‌گویند می‌ترسیم دشمن به ما گزندی بزند و می‌رویم گفت‌وگو کنیم تا گزندی نزند؛ برای نمونه به ما حمله نظامی نکرده و یا تحریم نکند.
آیه در ادامه به دلداری مسلمانان می‌پردازد و می‌فرماید: «فَعَسَى اللَّـهُ أَن يَأْتِيَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِّنْ عِندِهِ فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنفُسِهِمْ نَادِمِينَ؛ اميد است خدا از جانب خود فتح [منظور] يا امر ديگرى را پيش آورد، تا [در نتيجه آنان] از آنچه در دل خود نهفته داشته‌اند پشيمان گردند.» یعنی امیدتان نسبت به خدا از بین نرود، خدا از جانب خود امری به شما می‌رساند که مشکلات برطرف می‌شود به همین دلیل به این میزان به سمت دشمن نرفته و غش نکنید و بدانید کسانی که با دشمنان پیمان پنهانی بسته‌اند پشیمان خواهند شد.
بحث دیگر آیه 52 سوره مائده این است کسانی که ایمانشان کامل نیست و در قلبشان مرض است قرار و مدارهای پنهانی با دشمن می‌گذارند و این قرار و مدارها پس از مدتی علنی می‌شود و این افراد پشیمان می‌شوند؛ «فَيُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِي أَنفُسِهِمْ نَادِمِينَ؛ تا [در نتيجه آنان] از آنچه در دل خود نهفته داشته‌اند پشيمان گردند.»
در آیه 53 همین سوره آمده: «وَ يَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا أَهَـؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمُوا بِاللَّـهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ إِنَّهُمْ لَمَعَكُمْ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فَأَصْبَحُوا خَاسِرِينَ؛ و كسانى كه ايمان آورده‌اند، مى‌گويند: «آيا اينان بودند كه به خداوند سوگندهاى سخت مى‌خوردند كه جداً با شما هستند؟» اعمالشان تباه شد و زيانكار گرديدند.»
در ادامه نیز آمده: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّـهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، هر كس از شما از دين خود برگردد، به زودى خدا گروهى [ديگر] را مى‌آورد كه آنان را دوست مى‌دارد و آنان [نيز] او را دوست دارند. [اينان] با مؤمنان، فروتن، [و] بر كافران سرفرازند.» این آیه را در جامعه امروز به خوبی می‌توان تطبیق داد. برای نمونه دولت با خودی‌ها و منتقدان سرد و سنگین برخورد می‌کند ولی در مقابل دشمنان لبخند می‌زند که قرآن می‌گوید گروهی می‌آیند که بر عکس شما هستند.
به طور کلی خداوند می‌فرماید اگر در بحث ارتباط با دشمنان گام بردارید خداوند مؤمنانی را قدرت خواهد داد که آنها با دشمن با عزت و با مؤمنان بسیار متواضعانه برخورد می‌کنند و می‌فرماید: «وَ لَا يَخَافُونَ لَوْمَةَ لَائِمٍ؛ از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى‌ترسند.»
آیاتی که بیان کردیم اصول کلی تعامل به دشمن را بیان کرده و تأکید می‌کند هیچ‌گاه به دشمن اعتماد نکنید و در تعامل با او به قید دشمن بودنش توجه داشته باشید و بدانید که به نفع شما عمل نخواهد کرد. هیچ‌گاه نسبت به دشمن خوشبین نبوده و به او اعتماد نکنید. البته در صورت لازم گفت‌وگو و مذاکره کنید ولی با تمام توان توجه خود را جلب کنید تا گزندی از این دشمن به شما نرسد. در این‌باره نیز از هیچ سرزنشی نترسید.
پیام دوم آیات این است کسانی که به سمت دشمن می‌روند ایمانشان به خدا کامل نیست. نص آیه می‌فرماید کسانی که دشمنان را کدخدا می‌دانند و از خدا غافل می‌شوند ایمانشان ضعیف است. کسانی که در قلوبشان مرض است به سمت دشمن می‌روند و وقتی از آنها پرسیده می‌شود چرا به سمت دشمن رفتید می‌گویند می‌ترسیم به ما گزندی بزنند و تحریم کنند. پیام آیه این است که به جای توکل به خدا توکل بر کدخدا نکنید و کسانی که دشمن را کدخدا می‌دانند ایمانشان به خدا ضعیف است.
مقام معظم رهبری نیز در فرمایشات خود در برخی موارد به این آیه‌ها اشاره می‌کنند ولی ایشان به گونه‌ای بیان می‌کنند که مردم می‌فهمند چه می‌گویند ولی تصریح نمی‌‌کنند. در دیدار اخیر نیز حضرت آقا فرمودند: «ما با این‌ها قرار و مداری گذاشتیم و ما به این قرار پایبند هستیم و زیر آن نمی‌زنیم چون یک نکته قرآنی است. سپس فرمودند: اگر آنها برجام را پاره کنند ما آن را آتش می‌زنیم و تصریح کردند که این هم نکته قرآنی است. چون قرآن می‌فرماید با پیمان شکنان مقابله و برخورد کنید و اگر آنها پیمان شکنی کردند شما کوتاه نیامده و سازش نکنید.
تمام فرمایشات رهبر معظم انقلاب نیز بُن مایه‌های عمیق دارد. ایشان در سخنرانی دیگر می‌فرمایند ما با هر کسی در این دنیا به جز رژیم اشغالگر قدس که آن را به رسمیت نمی‌شناسیم، گفت‌وگو می‌کنیم. گاهی لازم است که ما با قدرتی گفت‌وگو کنیم ولی حواسمان است که دشمن است و کسی از دشمن انتظار دوستی و محبت ندارد. کار دشمن دشمنی و نیرنگ است و اگر به او اعتماد کنیم اشتباه کرده‌ایم چون اقتضاء دشمن فتنه‌گری، نیرنگ، تخریب و ضرر زدن است به همین دلیل باید حواسمان جمع بوده و منافع خود را پیش ببریم.
حضرت آقا تأکید می‌کنند باید حقمان را دهان دشمن بیرون بکشیم. یعنی دشمن دارد حق ما را می‌خورد و باید جسور باشیم و پیش برویم. اگر ساکت و آرام باشیم دشمن حق را نمی‌دهد بلکه باید حقمان را از حلقوم او بیرون بکشیم. یعنی دشمن حق ما را می‌خورد و اگر تعلل کنیم حقمان را می‌خورد و میلیارد میلیارد مصادره می‌کند.
بسیاری از آیات نیز به ما می‌گوید که چگونه با دشمن برخورد کنیم. برای نمونه آیه‌ای می‌فرماید: «وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ؛ هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آنها [= دشمنان]، آماده سازید!» آیات دشمن شناسی بخش‌های مهمی از آیات سیاسی قرآن است.