برای دین تعاریف گوناگونی مطرح کرده اند. تعاریف روانشناختی، تعاریف جامعه شناختی، تعاریف اخلاق گرایانه، تعاریف غایت گرایانه و غیره. در این مطلب سعی می شود تا به طور خلاصه برخی از تعاریفی که در رابطه با دین مطرح شده را بگوییم.
واژه «دین»، کلمه ای عربی است که در زبان های آریایی و سامی نیز آمده است. دین در لغت آرامی (اقوام ساکن شمال بین النهرین) به معنای «حکم و قضا» به کار گرفته شده است. در لغت عرب به معنای «رسم و عادت و شریعت»، «اطاعت و انقیاد» و «قضاوت و جزاء» آمده و در اَوِستا دین به صورت «وئنا» آمده یعنی «وجدان و ضمیر پاک» همچنین به معنای «شریعت و مذهب» هم آمده است.
دین یعنی اقرار به زبان و اعتقاد به پاداش و کیفر در آن جهان و عمل به ارکان و دستورات آن.
دین در اصطلاح اسلامی به دو معنا آمده:
1- دین، احکام و دستوراتی است که از طرف پروردگار برای راهنمایی جامعه بشری بر رسولان و پیامبران حق وحی شده است.
2- دین یعنی «ملت»، (ملة ابراهیم) و «شریعت»؛ شریعت محمد صلی الله علیه و آله
دستورات پیامبران را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
1- اعتقادات؛ مانند توحید و نبوت و معاد
2-دستورات اخلاقی؛ سیر و سلوک انسانی و...
3- تکالیف عملی؛ عمل بر طبق احکام و دستورات دینی
امام علی علیه السلام در معنای «دین» فرموده اند:
«آغاز دین تسلیم بودن در برابر پروردگار و پایان آن بندگی خالص او کردن است، دین را جز عقل سامان نبخشد، دین و ادب هر دو محصول عقل اند، دین آدمی را از هر کار زشت و ناپسند باز می دارد.»
شاید دشواری تعریف دین به علت بداهت آن است. دین هم با قلب و هم با روح انسان سر و کار دارد و هم با اعضاء و جوارح او. انسان متدین در عمق روانش اعتقاداتی دارد. این اعتقادات در گفتار، کردار و پندار انسان متجلی می شود؛ هر چند ممکن است متدینان از نظر استحکام عقیده و پایبندی به بایدها و نبایدهای دینی متفاوت باشند اما همه آنها اعتقادات دینی دارند و در راه پاسخ مثبت دادن به اعتقادات خود، اعمالی را انجام داده و به اخلاق ویژه ای تن می دهند و می کوشند تخلفات خود را با توبه، استغفار و اعاده و قضا و کفاره و دیه و ... جبران کنند.
بهتر است دین را از نگاه درون دینی بشناسیم. رویکرد برون دینی بر محور انتظارات آدمی از دین دور می زند که قرآن اشاره می کند غالبا این انتظارات غلط است. در سوره فرقان آیه 21 آمده است: «و کسانی که به دیدار ما امیدوار نیستند گفتند: چرا فرشتگان بر ما نازل نشدند و چرا پروردگارمان را نمی بینیم؟»
اما رویکرد درون دینی می خواهد ببیند محتوای دین چیست؟ تا بر همین مبنا دین را تعریف کند.
علامه طباطبایی (ره) دین را چنین تعریف می کند: «دین عقاید و دستورهای عملی و اخلاقی اسلام است که پیامبران از طرف خدا برای راهخنمایی و هدایتبشر آورده اند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است.»
آیت الله جوادی آملی معنای لغوی «دین» را انقیاد، خضوع، پیروی، اطاعت، تسلیم و جزا می‌داند. معنای اصطلاحی که ایشان از «دین» ارائه می‌دهند چنین است: «مجموعه عقاید، اخلاق و قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسان‌ها باشد.»
آیت الله مصباح یزدی معتقد است: «دين مجموعه‌اى است از باورهاى قلبى، و رفتارهاى عملى متناسب با آن باورها» كه در بخش باورها، اعتقاد به يگانگى خدا و صفات جمال و جلال او، اعتقاد به نبوّت و اعتقاد به معاد قرار دارد كه از آن به «اصول دين» يا «اصول عقايد» تعبير مى‌شود؛ و در بخش رفتارها نيز كليّه رفتارهاى متناسب با باورها كه بر حسب اوامر و نواهى الهى و به منظور پرستش و بندگى خداى متعال انجام مى‌گيرد قرار دارد كه از اين بخش به عنوان «فروع دين» ياد مى‌شود.
بنابراين، در تعريف اسلام به عنوان يگانه دين حق، مى‌توان گفت: «اسلام عبارت است از مجموعه‌اى از باورهاى قلبى ـ كه برآمده از امور فطرى و استدلال‌هاى عقلى و نقلى است ـ و تكاليف دينى كه از سوى خداى متعال بر پيامبر اسلام ،صلى الله عليه و اله، و به منظور تأمين سعادت دنيوى و اخروى بشر نازل شده است». اين تكاليف تمامى امورى را كه به نحوى در سعادت دنيا و آخرت انسان نقش دارد در بر مى‌گيرد.
اين تعريف از دين، و به ويژه دين اسلام، نزد مسلمانان تعريفى شناخته شده و مقبول است.
منابع:
- تاریخ ادیان در مذاهب جهان، مبلغی آبادانی، ر.ک 35-31.
- دین شناسی (پرسشها و پاسخ های دانشجویی)، حمیررضا شکرین، ر.ک 16-11.
- فلسفه دین، آیت الله دکتر احمد بهشتی، ر.ک 37-33.