با گذشت بیش از سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، جمهوری اسلامی با اتکا به متخصصان و دانشمندان خود امروزه به یکی از کشورهای دارنده فناوری و دانش هسته ای تبدیل شده است. در واقع دستاوردهای هسته ای یکی از بزرگ ترین افتخارات نظام جمهوری اسلامی است که تبیین این دستاوردها در حوزه های مختلف به صورت اعم و دستاوردهای هسته ای به صورت اخص ضروری به نظر می رسد.
افتخارات بسیاری درطول نزدیک به چهار دهه فعالیت محققان کشورمان علیرغم توطئه ها و تحریم ها در حوزه های سلامت، کشاورزی و فیزیک هسته ای حاصل شد تا آنجایی که اکثر مردم جهان و دولت مردان آنان تحریم های علیه ایران را بی نتیجه دانسته و موافق داشتن انرژی صلح آمیز هسته ای ایران بوده و هستند.
بدون شک ضرورت دستیابی به تکنولوژی هسته ای در دنیای امروز که به مرز پایانی انرژی های دست نیافتنی و فسیلی مثل نفت و گاز و ... رسیده است، از زیر بنایی ترین فن آوری های هزاره سوم محسوب می شود. پیش بینی بحران انرژی و سوخت در دهه های آینده و میدان وسیع کاربرد دانش هسته ای در تمام علوم روز اعم از پزشکی، کشاورزی، مهندسی ساخت و .. از جمله دلایلی است که ضرورت سرمایه گذاری بر تحقیقات گسترده هسته ای را برای کشورها توجیه پذیر می نماید.
از همین رو نگاهی به تلاش های منطقه ای و بین المللی نشان می دهد که خیلی از کشورها این ضرورت را درک کرده و گام های عملی را در تجهیز و دستیابی به این فن آوری پاک آغاز کرده اند. از این رو جمهوری اسلامی ایران به رغم تمام سختی ها و کارشکنی هایی که از سوی غرب و در ابعاد مختلف هسته ای بر کشور ما تحمیل شد؛ اما دانشمندان توانمند کشورمان توانستند به موفقیت ها و پیشرفت های قابل توجهی در زمینه دانش هسته ای دست یابند.
در این میان، دست یابی به انرژی صلح آمیز هسته ای یکی از دستآوردهای بزرگ انقلاب اسلامی است. پیشرفت های هسته ای ایران آنقدر چشمگیر بوده است که وحشت غرب را به دنبال داشته است. جمهوری اسلامی ایران به رغم همه تحریم ها و تهدید ها، با تلاش و مجاهدت های جوانان و متخصصین خود، به چرخه کامل سوخت هسته ای (غنی سازی) دست یافته و از نظر دانش علمی و فناوری در این عرصه در ردیف ۷-۸ کشور پیشرفته جهان قرار گرفته است.
مرور کلی موفقیت های ایران اسلامی در حوزه های مختلف هسته ای مانند؛ رآکتور های هسته ای تولید نیرو؛ تولید سوخت هسته ای؛ پرتوفرآوری گاما؛ غنی سازی اورانیوم؛ نیروگاه های اتمی و تحقیقاتی؛ ساخت سانتریفیوژهای جدید و پیشرفته و مبارزه با آفات؛ کاربرد های هسته ای در پزشکی مانند رادیوایزوتوپ ها و رادیو داروهای تولید شده؛ از دیگر کاربردهای فناوری هسته ای در بخش کشاورزی و پزشکی؛ مرهون تلاش نخبگان ایرانی و صبر و استقامت ملت ایران و رهنمودهای مقتدرانه رهبر معظم انقلاب بوده و هست و خواهد بود با اذعان به این امر که انواع تحریم های خارجی که بی رحمانه بر ملت ما تحمیل شد؛ نتوانست جلوی این پیشرفت ها را بگیرد و ایران توانا و مقتدر همچنان سربلند به تلاش های خود ادامه می دهد تا جائی که اهداف ترسیم شده در سند چشم انداز تمام و کمال تحقق یابد.
نخستین ایجاد علاقه برای توسعه فناوری هسته ای در کشور به حدود نیم قرن قبل برمی گردد. دلیل اصلی این رویکرد در آن زمان بیشتر نتیجه موفقیتهای اعجاب انگیز کشورهای صنعتی در کاربرد موفق این فناوری بوده است. در آن دوره تسلط بر فناوری هسته ای معادل با پیشرفت و صنعتی شدن کشورها بود. در اواسط دهه سی خورشیدی اولین سفارش خرید تجهیزات مورد نیاز فعالیت های آموزشی و پژوهشی هسته ای از خارج کشور توسط دانشگاه تهران انجام گردید. یک سال بعد مرکز اتمی دانشگاه تهران تأسیس و با احداث و بهره برداری از راکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی تهران در سال ۱۳۴۶ سنگ بنای علوم و فنون هسته ای در ایران نهاده شد.
با تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۳۵۳ و انتقال مرکز اتمی دانشگاه تهران به آن، ماموریتهای مربوط به توسعه فناوری هسته ای، به ویژه تولید برق با استفاده از نیروگاه های اتمی در کشور به این سازمان واگذار شد. در ماده یک قانون سازمان انرژی اتمی ایران - مصوب تیرماه ۱۳۵۳ - دلیل اصلی تأسیس سازمان "برای استفاده از اشعه و انرژی اتمی در صنایع، کشاورزی و خدمات و ایجاد نیروگاههای اتمی و کارخانه های شیرین کردن آب شور، تولید مواد اولیه مورد نیاز صنایع اتمی، ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای اجرای طرح های مزبور همچنین برقراری هم آهنگی و نظارت بر کلیه امور مربوط به انرژی اتمی در کشور" بیان شده است. وظایف تفصیلی نیز در ماده سه این قانون آمده است.
در سالهای باقیمانده تا پیروزی انقلاب اسلامی (حدود۴ سال)، سازمان هدف احداث ۲۳۰۰۰ مگاوات نیروگاه هسته ای تولید برق را در دستور کار داشت و بر این مبنا قراردادهای متعددی را برای احداث نیروگاه های هسته ای و دسترسی به سوخت هسته ای مورد نیاز منعقد نمود
در تیرماه ۱۳۵۵، موافقت نامه ای بین رژیم پهلوی و وزارت تحقیقات و صنعت آلمان غربی برای تأسیس نیروگاه اتمی در بوشهر امضا شد. بنا بود این نیروگاه به عنوان نخستین نیروگاه اتمی ایران در سال ۱۳۵۸ راه اندازی شود و سپس کار ساخت دیگر نیروگاه ها آغاز گردد.
متعاقب این قرارداد، بعد از مذاکراتی که در ۲۲ مرداد سال ۱۳۵۶ صورت گرفت، بنا شده آمریکا نیروگاه هایی در ایران احداث کند و هشت رآکتور اتمی به رژیم شاه بفروشد و در ۱۵ مهر ۱۳۵۶، فرانسه نیز اعلام کرد که دو نیروگاه اتمی در ایران تأسیس می کند و رآکتورهایی را نیز به ایران می فروشد.
با پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل مخالفت غربیها با انقلاب اسلامی، این روند متوقف گردید و حتی در دوران جنگ، بخشی از تأسیسات احداث شده توسط فرانسویها، بمباران شد. پس از آن با ژاپنیها مذاکراتی صورت گرفت؛ اما ژاپنیها هم تحت فشار غرب، پاپس کشیدند. در نهایت، روس ها همکاری هسته ای با ایران را پذیرفتند.
جمهوری اسلامی ایران، از سال ۱۳۷۶ تا حدود سال ۱۳۸۰ با ساخت وسائل مورد نیاز در داخل و وارد کردن برخی از قطعات از خارج، موفق به انجام آزمایشهای مربوط، در محیط آزمایشگاهی شد. پس از موفقیت آزمایشها در مقیاس آزمایشگاهی، از سال ۱۳۸۰ به بعد، این دانش به سایتهای هسته ای، از جمله سایت نطنز که از چندین سال قبل احداث آن شروع شده بود، منتقل گردید. در همین دوران، ایران به دانش غنی سازی اورانیوم از طریق لیزر نیز دست یافت و در محیط آزمایشگاهی، فعالیتهایی را انجام داد. کار احداث رآکتور آب سنگین از مرحله طراحی در اراک آغاز گردید.
نقطه شروع موج جدید تبلیغات بر ضدّ فعالیتهای صلح آمیز هسته ای ایران در ۱۴ اوت ۲۰۰۲ توسط نمایندگان سازمان مجاهدین خلق (منافقین) در «هتل ویلارد» واشنگتن بود که مطالبی در مورد نیروگاه های نطنز واراک بیان داشتند. پس از آن، شبکه خبری CNN عکسهای ماهواره ای از تأسیسات نطنز و اراک را پخش و چنین وانمود کرد که گویی این دو سایت هسته ای را که به ادّعای آنها برای ساخت سلاح اتمی ایجاد شده است، کشف کرده اند.
مدیر کلّ آژانس بین المللی انرژی اتمی در بهمن ماه ۱۳۸۱ از ایران و تأسیسات نطنز بازدید کرد.
در ادامه، البرادعی مأمور شد در اجلاس بعدی شورای حکّام(۶۶) (۱۶ژوئن ۲۶ خرداد) گزارش جامعی در مورد فعّالیتهای هسته ای ایران تهیّه و ارائه کند. هم زمان، آمریکا همه تلاش خود را به کار برد تا زمان برگزاری اجلاس ۱۶ ژوئن، نوعی اجماع بین المللی بر ضدّ فعّالیتهای صلح آمیز هسته ای ایران به وجود آورد.
بیانیه مشترک تهران (در تاریخ ۳۰/۷/۸۲)
سرانجام مدیر کلّ آژانس، گزارش جامع خود را در مورد ایران در روز ۱۸ ژوئن (۲۸ خرداد) به شورای حکّام تسلیم کرد.
در فاصله زمانی صدور قطعنامه شورای حکام آژانس علیه ایران (سپتامبر ۲۰۰۳ / شهریور ۱۳۸۲) تا زمان صدور بیانیه مشترک تهران (۳۰ مهر) ،دولت جمهوری اسلامی ایران اقدامات گسترده ای در سطح بین المللی به منظور مجاب نمودن جامعه بین المللی درباره فعالیتهای صلح آمیز هسته ای خود به عمل آورد، بویژه دیپلماسی فعال و مثبتی را در اروپای غربی، بالاخص نزد اعضای مهم اتحادیه اروپایی (انگلستان، فرانسه، آلمان) در پیش گرفت. در نهایت، آمادگی خود را برای پذیرش قطعنامه اعلام کرد، البته همراه با یک سلسله تضمیناتی از سوی جامعه بین المللی برای برخورداری از مساعدتهای علمی فنی هسته ای سایر کشورهای جهان.
محورهای اصلی و مهم قطعنامه در مورد دولت جمهوری اسلامی ایران، به این شرح است:
۱- توقف فوری و کامل فعالیتهای غنی سازی اورانیوم؛
۲-امضای فوری پروتکل ۲+۹۳؛
۳- اعلام جزئیات کامل برنامه های هسته ای خود؛
۴-تعیین مهلت (ضرب الاجل) برای حل مسأله، حداکثر تا پایان اکتبر ۲۰۰۳.
درست در پایان تعطیلات نوروز ۸۳ و با همت و تلاش شبانه روزی جوانان و دانشمندان ایرانی، ماده UF۴ برای نخستین بار در کشور و بدون تکیه بر توان خارجی، تولید رسید تا کشور به غرب نشان دهد که در صورت همراهی نکردن غرب هم می تواند فعالیتهای صلح آمیزش را دنبال کند.
شورای حکام ضمن ابراز «نگرانی عمیق» درباره تصمیمات جدید ایران، از تهران خواست «فورا و به شکل قابل اثبات» تمام فعالیت های مرتبط با غنی سازی را در بخش های گوناگون «تعلیق» کند.
درست در نیمه ابان ماه سومین دور مذاکره مقامات ایران با مقامات سه کشور اروپایی در پاریس پی گیری شد. برخی دیپلمات های غربی از پذیرش تعلیق مجدد و کوتاه مدت «چند ماهه» از سوی ایران خبر می دادند. این در حالی بود که اروپایی ها خواستار تعلیق نامحدود (دست کم ده سال) از سوی ایران بودند. بالاخره در ۲۴ آبان ماه ۸۳ گروه مذاکره کننده ما تعلیق کوتاه مدت تأسیسات هسته ای و مجتمع UCFاصفهان را پذیرفت.
توافق نامه پاریس
اما در تیرماه سال بعد و بر اساس شواهدی که در فاصله توافق نامه پاریس و مذاکرات فشرده ایران با آژانس و سه کشور اروپایی، صورت گرفت مشخص شد که اروپایی ها به چیزی کمتر از تعلیق همیشگی فعالیت های هسته ای ایران راضی نمی شود. در ده مرداد همین سال سه کشور اروپایی با یک هفته تأخیر از مهلت مقرر، بسته پیشنهادی خود را به مقامات ایران و ریییس جمهور جدید ارائه کردند. آنها برای چندمین بار اساسی ترین حقوق ایران را نادیده گرفتند و بر تعلیق بلندمدت تأسیسات هسته ای ایران تأکید کردند.
اما پس از اندکی کش و قوس، با فشار امریکا و با رأی اکثریت کشورهای غربی، در حالی که غیر متعهدها رأی ممتنع دادند، شورای حکام پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل فرستاد. این اقدام در بهمن ۹۴ پاسخ تهران، بازگشایی تأسیسات نطنز و اراک را در پی داشت.
بهار ۸۵ اعلام شد که ایران به چرخه غنی سازی اورانیوم در تأسیسات نطنز دست یافته و این نخستین دستاورد مقاومت است، در همین زمینه هم چهار ماه بعد شورای امنیت، مفتضح ترین قطع نامه تاریخ این سازمان بین المللی را صادر کردو برای فعالیت هسته ای به ایران اولتیماتوم داد.
همین موضوع پیش زمینه ای شد تا در دی ماه ۸۵ شورای امنیت به رهبری امریکا، دومین قطع نامه را بر ضد ایران صادر کند. در قطع نامه ۱۷۳۷ که در آخرین روزِ کاری سال ۲۰۰۶ میلادی صادر شد، از ایران خواسته شد که فعالیت های هسته ای را تعطیل کند و صنایع هسته ای و موشکی ایران شامل تحریم غرب شد.
شروع فعالیت نظنز
دوباره در بهار ۸۶ خبری مبنی بر شروع فعالیت نطنز اعلام شد و در حالی که اروپا، امریکا و رسانه های وابسته به آنها به چشم تردید در این موفقیت نگاه می کردند، گزارش البرادعی مبنی بر راه اندازی هزاران دستگاه سانتریفیوژ در نطنز، فصل الخطاب همه تردیدها شد تا بار دیگر جامعه جهانی به ترس و تکاپو افتد تا مانعی برای فعالیتهای صلح امیز ایرانی ایجاد کند.
درگیریهای ایران و آژانس و صدور متعدد قطع نامه ها علیه ایران همچنان ادامه میابد و البته امریکا و متحدانش از کارهایی نظیر خرابکاری های عمدی دریغ نمی کنند! از ایجاد اختلاف داخلی برای تضعیف کشور تا ورود ویروسهای عجیب و غریب به سایت هسته ای برای اختلال در کار.
دو سال بعد اما همچنان رفتارهای عجیب و غریب علیه فعالیتهای صلح امیز هسته ای ایران ادامه می یابد و دوباره شورای امنیت سازمان ملل چهارمین دور تحریم های غیر انسانی را بر ایران اعمال می کند.دور تازه تحریم ها خرید های نظامی،گردش های مالی نهاد های امنیتی ،نظامی و بانکی ایران را هدف قرار می دهد. شورای امنیت از کشور های عضو این سازمان درخواست می کند تمام کشتی ها و هواپیماهای مشکوکی که از مرز ایران خارج می شوند یا به سوی آن می روند را مورد بازرسی قرار دهند.
ترور دانشمندان هسته ای
چند ماه بعد اما بمبگذاران ناشناس که سوار بر موتر سیکلت بودند دو تن از دانشمندان ارشد هسته ای ایران را هدف قرار دادند و باعث شهادت یکی از آنان می شوند تا ناجوانمردی مبارزه با ایران صلح امیز هسته ای بیش از پیش نمایان شود.
چند ماه بعد از این فاجعه ایران اعلام کرد در حال ساخت ۳ هزار سانتریفیوژ نسل جدید در تاسیسات نطنز است. در همین حال بازرسان آژانس برای دسترسی به سایت نظامی پارچین تلاش می کنند. بازرسان اعتقاد دارند در این مکان آزمایش های نظامی انجام شده است.اما عکس های ماهواره مناطق را عاری از آلودگی تشخیص داده اند.
اما در ادامه اتحادیه اروپا خرید نفت از ایران را تحریم می کند.
روی کار آمدن دولت تدبیر و امید
در شهریور سال ۹۲ دو طرف در مکاتبات خود نسبت به از سرگیری مذاکرات هسته ای ابراز تمایل می کنند تا دوباره مذاکرات در سطح وزرای خارجه ادامه یابد.
در ادامه مذاکرات سال ۹۲ آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارشی اعلام کرد ایران تمایل خود را برای شفاف سازی فعالیت های هسته ای و پاسخ به سوالات ابراز داشته است.با این حال تعهد ایران شامل توضیح و بازرسی از سایت پارچین نمی شود. مذاکرات همچنان با اختلالی که به دنبال مخالفت فرانسه ایجاد می کند، ادامه پیدا می کند.
آبان سال ایران و شش قدرت جهانی اعلام می کنند به توافقی اولیه دست یافته اند و مهلتی شش ماهه را برای دستیابی به توافق نهایی اعلام می کنند. بر این اساس ایران موظف به شفاف سازی در خصوص برنامه اتمی خود می شود و از آن طرف قدرت های جهانی تعهد می کنند در مدت زمان اجرای این توافقنامه تحریم های ایران را تعلیق کرده و اموال بلوکه شده این کشور را آزاد کنند.
۲۶ خرداد ۹۳ اما توافق ژنو نهایی می شود. مفاد توافق اهسته ای ژنو با وجود مخالفت های تندرو ها در ایران و آمریکا به اجرا گذاشته می شوند. کمی بعد اما ایران در خصوص برنامه های تحقیقاتی خود بر روی چاشنی های انفجاری توضیح می دهد. همچنین در ادامه این تفاوت رفتارهای صورت گرفته در راستای رسیدن به هدف ظریف در سخنان خود اعلام می کند که ایران حاضر است برای چند سال و برای شفاف سازی بیشتر، غنی سازی خود را در همین سطح فعلی نگاه دارد. در مقابل ایران خواستار لغو سریعتر تحریم ها می شود.
اقدام مشترك يا برجام
در نهایت تیرماه امسال برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام یا Joint Comprehensive Plan of Action در راستای توافق جامع بر سر برنامه هسته ای ایران و بدنبال تفاهم هسته ای لوزان، در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (شامل چین، فرانسه، روسیه، پادشاهی متحد بریتانیا، ایالات متحده امریکا و آلمان) منعقد شد.
بر اساس این توافق، ایران ذخایر اورانیم غنی شده متوسط خودش را پاکسازی کرد و ذخیره سازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع می کند، و تعداد سانتریفیوژها را حدود دوسوم و حداقل برای ۱۵ سال کاهش می دهد. برای ۱۵ سال بعد، ایران موافقت کرده است که اورانیوم را بیش از ۳٫۶۷درصد غنی سازی نکند یا هیچ تأسیسات غنی سازی اورانیوم جدید یا رآکتور آب سنگین جدیدی را نسازد.
حالا هم قلب رآکتور اراک خارج شده و هم بیانیه گروه ۱+۵ و ایران توسط موگرینی و ظریف قرائت شده تا رسما آغاز اجرای برجام کلید بخورد.
تاریخ نگار برنامه های هسته ای ایران
سال ۱۳۲۹- آغاز برنامه ی هسته ای ایران
سال ۱۳۳۷- عضویت در آژانس بین المللی انرژی اتمی
سال ۱۳۴۶- خرید اولین راکتور تحقیقاتی از آمریکا و نصب در دانشگاه تهران
سال ۱۳۴۷- امضای پیمان عدم تکثیر سلاح هسته ای (N.P.T)
سال ۱۳۵۳- تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران به ریاست دکتر اکبر اعتماد و امضای قرارداد اتمی بوشهر با آلمان
سال ۱۳۵۷- فرار شاه و لغو قرارداد ساخت نیروگاه بوشهر توسط بخیتار(نخست وزیر وقت)- پیروزی انقلاب
سال ۱۳۷۷- قرارداد تکمیل و راه اندازی واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر به صورت مشارکتی بین ایران و روسیه
سال ۱۳۸۲- تهیه ی سوخت هسته ای توسط متخصصین ایرانی
سال ۱۳۸۲- تعلیق برنامه ی هسته ای
سال ۱۳۸۳- توافق نامه پاریس
دی ماه سال ۱۳۸۵- فک پلمپ تجهیزات هسته ای وغنی سازی اورانیوم به میزان ۵/۳ درصد
فروردین ماه سال ۱۳۸۶- تولید چرخه ی کامل سوخت هسته ای در مقیاس آزمایشگاهی و عضویت ایران در باشگاه اتمی
تیرماه سال ۱۳۸۶- قطعنامه ۱۶۹۶
دی ماه سال ۱۳۸۶- قطعنامه ۱۷۳۷
فروردین ماه سال ۱۳۸۶- قطعنامه ۱۷۴۷
فروردین ماه سال ۱۳۸۷- قطعنامه ۱۸۰۳
مهرماه سال ۱۳۸۸- قطعنامه ۱۸۳۵
تیرماه سال ۱۳۸۹- قطعنامه ۱۹۲۹
تیرماه سال ۱۳۸۷- مذاکرات ژنو۱
مهرماه سال ۱۳۸۸- مذاکرات ژنو۲
آذرماه سال ۱۳۸۹- مذاکرات ژنو۳
بهمن ماه سال ۱۳۸۹- مذاکرات استانبول ۱
فروردین ماه سال ۱۳۹۱- مذاکرات استانبول ۲
خرداد ماه سال ۱۳۹۱- مذاکرات بغداد
خرداد ماه سال ۱۳۹۱- مذاکرات مسکو
اسفند ماه سال ۱۳۹۱- مذاکرات آلماآتی ۱
فروردین ماه سال ۱۳۹۲- مذاکرات آلماآتی ۲
شهریور ماه سال ۱۳۹۲- مذارکرات نیویورک(نخستین مذاکرات پس رییس جمهوری حسن روحانی)
مهر ماه سال ۱۳۹۲- مذاکرات ژنو ۴
آبان ماه سال ۱۳۹۲- مذاکرات ژنو ۵ (نقطه ی عطف مذاکرات هسته ای ایران در ۱۰ سال اخیر)
آذر ماه سال ۱۳۹۲- مذاکرات ژنو ۶ ( توافق ایران با ۵+۱ موسوم به توافق ژنو)
مردادماه سال ۱۳۹۳- افزایش مهلت مذاکرات
آذرماه سال ۱۳۹۳- مذاکرات وین- تمدید توافق ژنو تا تیرماه سال ۹۴
مذاکرات وین- آذز ماه ۹۳
مذاکرات هسته ای ایران، در دوره ی ریاست جمهوری سه رییس جمهور انجام شده است.
دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی- سرپرست تیم مذاکره کننده: علی لاریجانی- کمال خرازی- حسن روحانی
دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد- سرپرست تیم مذاکره کننده: سعید جلیلی
دوره ریاست جمهوری حسن روحانی- سرپرست تیم مذاکره کننده: محمدجواد ظریف